Na Instytut Spraw Obywatelskich (ISO) jako ciekawy obiekt do analizy natrafiłem przez przypadek. W trakcie działań miejskich docierały do mnie od poważnych osób informacje o aktywistach angażujących się w blokowanie różnych inicjatyw w Łodzi, od spalarni śmieci, po maszty 5G, w stylu graniczącym z narracjami paranoicznymi i teoriami spiskowymi. Wyczulony na takie narracje, postanowiłem przyjrzeć się ISO, które wcześniej znałem jedynie pobieżnie z publikacji prasowych.

Zagłębiłem się w ich dokumentację finansową oraz artykuły publikowane w ramach tzw. dziennikarstwa obywatelskiego. Szybko okazało się, że to ekstremalnie interesujący kierunek badań, szczególnie w kontekście Łodzi – miasta szczycącego się dużym nasyceniem aktywizmem, choć o dość wątpliwej skuteczności.

ISO będzie przeze mnie analizowane głębiej, ponieważ ich kampanie takie jak “Brońmy gotówki” (wielokrotnie zdebunkowana przez Demagog.org.pl) czy kwestie sortowania śmieci stanowią fascynujące studium przypadku. Dzisiaj jednak, z okazji 15. rocznicy katastrofy smoleńskiej, chciałbym przeanalizować artykuły szefa ISO, Rafała Górskiego.

Chociaż sekcja publicystyczna na stronie ISO funkcjonuje jako element tzw. dziennikarstwa obywatelskiego (można spytać, czy to nie jest dekoracja do pokazywania we wnioskach o granty, ale to już temat wykraczający poza ramy bloga), to moim zdaniem poglądy prezentowane przez Górskiego, jak również jego wizerunek, są nierozerwalnie związane z całą organizacją. Stąd analizuję te artykuły jako element szerszego zjawiska.

W rocznicę warto przyjrzeć się, jak trwałym elementem polskiego dyskursu publicznego stały się narracje spiskowe wokół katastrofy smoleńskiej. Nie jest to zjawisko marginalne - teorie spiskowe przenikają do mediów głównego nurtu, a jeszcze częściej pojawiają się w przestrzeni mediów alternatywnych i obywatelskich, które z założenia mają być przeciwwagą dla oficjalnych przekazów.

Dzisiaj zaczniemy od analizy dwóch felietonów Rafała Górskiego, opublikowanych na łamach Tygodnika Spraw Obywatelskich (wydawanego przez Instytut Spraw Obywatelskich). Te teksty są szczególnie interesujące, ponieważ stanowią przykład, jak pozornie obiektywna analiza może być narzędziem promowania narracji spiskowych pod płaszczykiem dziennikarstwa obywatelskiego i krytycznego myślenia. Omówienie tych technik nie oznacza akceptacji czy legitymizacji zawartych w nich twierdzeń.

Struktura narracji spiskowej - schemat powtarzalny

Przeanalizowane przeze mnie felietony Górskiego – „Kaczyński, Roldós, Torrijos – wypadki lotnicze czy zamachy polityczne?" (kwiecień 2022) oraz „Kto zabił Kennedy’ego? Praktyka spisku" (listopad 2022) – wykazują uderzające podobieństwa strukturalne, które są charakterystyczne dla promocji teorii spiskowych.

Warto podkreślić, że przedstawiana poniżej analiza nie służy powielaniu czy wzmacnianiu teorii spiskowych, ale dekonstrukcji technik wykorzystywanych do ich propagowania. Dla mnie to zabawa zajmować się takimi tropami, ale liczę, że zrozumienie tych mechanizmów może pomóc Szacownym Czytelnikom w krytycznej ocenie podobnych treści, z którymi mogą się zetknąć w przestrzeni publicznej. Jeśli mam być szczery świat pełen jest takich strategii perswazyjnych. Warto zatem je znać.

1. Listy “zbiegów okoliczności”

W obu tekstach autor wykorzystuje podobną technikę – tworzy numerowane listy rzekomych „zbiegów okoliczności", które mają sugerować, że oficjalne wyjaśnienia są niepełne lub fałszywe:

• W artykule o katastrofie smoleńskiej autor wymienia dziesięć takich „zbiegów okoliczności", w tym manipulacje przy czarnych skrzynkach, niszczenie fragmentów samolotu, tajemnicze zgony świadków
• W tekście o zamachu na JFK lista zawiera siedem punktów, w tym „magiczną kulę", zmianę trasy przejazdu, tajemnicze zgony świadków

Ten zabieg retoryczny tworzy wrażenie wzoru (pattern) i zamierzonego działania tam, gdzie w rzeczywistości mogą istnieć niepowiązane ze sobą fakty, nieścisłości lub zwykłe błędy ludzkie. Teoretyk spisku nie dopuszcza przypadkowości czy chaosu świata. Dla niego cechuje się on celowością i jest uporządkowany. Oczywiście należy tylko wziąć czerwoną pigułkę i odpowiednio połączyć kropki.Ludzie naturalnie szukają wzorców i połączeń, nawet gdy ich tam nie ma. Mózg nie znosi przypadkowości, dlatego dorabia sobie wzorce. Listy pozornych anomalii są skutecznym narzędziem, ponieważ tworzą iluzję spójnego wytłumaczenia. Natomiast krytyczne myślenie pozwala mi poddać takie paranoiczne łączenie kropek falsyfikowaniu i potwierdzić (wtedy teoria spiskowa staje się faktem) albo obalić. Jeśli coś jest niefalsyfikowalne, to spełnia 100% warunków klasycznej teorii spiskowej.

2. Łączenie niepowiązanych wydarzeń

Równie charakterystycznym zabiegiem jest szukanie analogii między niepowiązanymi wydarzeniami historycznymi. Górski zestawia katastrofę smoleńską ze śmiercią prezydentów Ekwadoru i Panamy w latach 80., sugerując wspólny mianownik:

“Co łączy śmierć tych trzech prezydentów?”

W artykule o JFK autor również szuka analogii z katastrofą smoleńską:

“Gdy czytałem o tym wszystkim przypomniałem sobie listę zbiegów okoliczności związanych z katastrofą smoleńską…”

O co chodzi w tej technice? Takie zestawienia tworzą wrażenie globalnego wzorca i ponadczasowego mechanizmu, w którym tajemnicze siły eliminują niewygodnych polityków. To klasyczny element narracji spiskowych. Sugerowanie wielkiego, ponadczasowego spisku bez przedstawiania dowodów na faktyczne powiązania między wydarzeniami. Wystarczy tylko to zobaczyć, a teoretyk spisku naprowadza odbiorcę komunikatu zadając tylko pytania.

3. Selektywne cytowanie autorytetów

W obu artykułach Górski wybiórczo powołuje się na autorytety, które wspierają jego narrację, ignorując jednocześnie główny nurt badań i ekspertyz:

• W tekście o JFK przywołuje prokuratora Jima Garrisona i jego śledztwo, które przez historyków jest krytykowane za poważne błędy metodologiczne
• W artykule o Smoleńsku cytuje byłego sekretarza obrony USA Christophera Millera, który rzekomo nazwał katastrofę “brutalnym morderstwem dokonane przez Putina”

Człowiekowi ciężko jest zaakceptować, że prezydent wraz z najważniejszymi osobami zginęły prawdopodobnie w wyniku zaniedbań i łamania elementarnych zasad bezpieczeństwa. Górski nie daje miejsca na końcowe raporty i nie dekonstruuje zawartych tam tez. Ta selektywność jest fundamentalnym elementem budowania narracji spiskowej. Wybierane są tylko te źródła, które wspierają tezę o spisku, przy jednoczesnym ignorowaniu lub dyskredytowaniu źródeł przedstawiających bardziej złożone, nuansowane wyjaśnienia.

4. Taktyka pytań retorycznych (technika JAQing off)

Charakterystycznym elementem obu felietonów jest też obfite stosowanie pytań retorycznych, które sugerują spisek bez konieczności przedstawiania dowodów:

“Czy prezydenci Polski, Ekwadoru i Panamy zginęli w wypadkach lotniczych czy w zamachach politycznych?”

“Kto skorzystał na zabiciu JFK?”

Ta technika pozwala Górskiemu formalnie uniknąć jednoznacznego stwierdzenia, że dane wydarzenie było wynikiem spisku, jednocześnie kierując czytelnika w stronę takiego wniosku. Jest to klasyczny przykład tzw. JAQing off (Just Asking Questions) techniki dezinformacyjnej szeroko stosowanej przez teoretyków spiskowych. Ostatnio analizowany przeze mnie najbardziej popularny podcaster Joe Rogan jest mistrzem tej techniki. Termin “JAQing off” to gra słów nawiązująca do angielskiego określenia masturbacji (“jacking off”). Czyli brandzlować się, co ma podkreślać samozadowalający charakter tej praktyki. Daje ona przyjemność głównie zadającemu pytania, nie służąc faktycznemu zdobywaniu wiedzy. Technika ta pozwala przerzucić ciężar dowodu na oponenta i uniknąć odpowiedzialności za głoszenie kontrowersyjnych tez. W razie krytyki autor zawsze może się wybronić stwierdzeniem: “Ja tylko zadawałem pytania!”. Doskonała technika, wbijcię ją sobie do głowy, bo jest powszechnie stosowana przez polityków. Natomiast w felietonach Górskiego widać wyraźnie jej zastosowanie. Pytania nie są stawiane w celu dojścia do prawdy, lecz służą podważeniu oficjalnych wyjaśnień i zasugerowaniu alternatywnych, spiskowych narracji, bez konieczności ich udowadniania.

Mechanizmy uwiarygodniania narracji spiskowej

Górski stosuje szereg technik, które mają uwiarygodnić promowane teorie spiskowe w oczach czytelników. Identyfikacja i analiza tych technik nie oznacza, że mają one faktyczną wartość dowodową. Moim zdaniem wręcz przeciwnie, walor mojego podejścia pozwala zachować krytyczny dystans wobec treści promowanych przez autora.

1. Pozory obiektywizmu i symetrii

Autor prezentuje się jako obiektywny analityk, który jedynie rozważa różne możliwości:

“Życzyłbym sobie, żeby członkowie i eksperci Komisji Macierewicza i Komisji Millera spotkali się i wymienili argumentami.”

Ta pozorna bezstronność służy jednak jako warstwa ochronna dla promowanej narracji spiskowej. W rzeczywistości oba teksty są skonstruowane tak, aby prowadzić czytelnika do konkretnego wniosku. Jakiego? Oczywiście, że oficjalne wyjaśnienia są fałszywe, a prawda o spisku jest ukrywana.

2. Odwoływanie się do “zdrowego rozsądku”

Górski często przeciwstawia oficjalne wyjaśnienia “zdrowemu rozsądkowi”:

“Naprawdę, trzeba dużo chorego rozsądku, żeby uznać, że Lee Harvey Oswald działał sam.”

Ten zabieg ma na celu zdyskredytowanie złożonych wyjaśnień naukowych i śledczych jako oderwanych od rzeczywistości, a przedstawienie prostych, spiskowych narracji jako “oczywistych”. Zdrowy rozsądek to podstawa każdej teorii spiskowej. To jednostka, a nie autorytety czy mainstream media posiada kompetencje w ocenianiu co jest prawdą, a co nie. Wystarczy zrobić swój własny research.

3. Budowanie narracji o ofiarach i bohaterach

W tekstach Górskiego wyraźnie widać konstrukcję narracji, gdzie są:

• Ofiary (Kennedy, Kaczyński) – szlachetni przywódcy, których eliminują tajemnicze siły
• Bohaterowie (Garrison, Macierewicz) – odważni poszukiwacze prawdy walczący z systemem
• Złoczyńcy (CIA, Rosjanie, tajemniczy deep state) – potężne siły działające w ukryciu

Ten prosty schemat narracyjny jest atrakcyjny, bo upraszcza złożoną rzeczywistość do formy zbliżonej do baśni czy mitów, z klarownym podziałem na dobro i zło. Ten zero jedynkowy sposób myślenia jest wzorcowy dla teoretyków spisku. W świecie paranoików nie ma miejsca na przypadek, są tylko spiski.

Skutki społeczne promowania teorii spiskowych

Felietony Górskiego stanowią przykład szerszego zjawiska – normalizacji narracji spiskowych w przestrzeni publicznej. Nie są to marginalne publikacje - pojawiają się na łamach periodyku wydawanego przez Instytut Spraw Obywatelskich, organizację dysponującą znaczącymi środkami publicznymi, której przychody w 2022 roku przekroczyły 6 milionów złotych, w tym ponad 100 tysięcy złotych z Narodowego Instytutu Wolności. ISO realizuje szereg projektów społecznych, od wsparcia ekonomii społecznej po kampanie dotyczące GMO i transportu kolejowego. To pokazuje, jak teorie spiskowe przenikają do głównego nurtu dyskursu, szczególnie w przestrzeni mediów obywatelskich i alternatywnych.

Konsekwencje tego zjawiska są poważne:

1. Erozja zaufania do instytucji publicznych – systematyczne podważanie oficjalnych wyjaśnień i ekspertyz prowadzi do spadku zaufania do państwa i jego instytucji
2. Polaryzacja społeczna – narracje spiskowe często dzielą społeczeństwo na “tych, którzy wiedzą prawdę” i “oślepiony tłum”
3. Trudność w prowadzeniu rzeczowej debaty – gdy część uczestników dyskursu operuje w alternatywnym systemie faktów, merytoryczna debata staje się niemożliwa, ponieważ ciężko dyskutować z paranoikami, którzy mają swoją wersję prawdy niewidoczną dla innych.

Pułapka na myszy? Media obywatelskie: odpowiedzialność i pułapki

Szczególnie niepokojący jest fakt, że analizowane teksty pojawiają się w mediach, które z założenia mają być głosem społeczeństwa obywatelskiego. Instytut Spraw Obywatelskich przedstawia się jako organizacja działająca na rzecz świadomego społeczeństwa, a ich tygodnik nosi podtytuł “Felieton poparty faktami”.

Ta fasada obiektywizmu i działania w interesie publicznym sprawia, że teorie spiskowe przedstawione w tych mediach mogą być odbierane jako bardziej wiarygodne. Widać przecież, że nie są prezentowane przez tabloid czy skrajny portal, ale przez instytucję z misją obywatelską. Co ciekawe wielu aktywistów, czy instytycji z jakimi rozmawiałem odcina się od publikacji ISO, a część aktywistów miejskich znających inicjatywy ISO nie miała wiedzy na temat kontrowersyjnych publikacji.

Warto zauważyć, że Górski kończy artykuł o Smoleńsku osobistym odniesieniem:

“Dwadzieścia siedem lat działań na frontach kampanii obywatelskich nauczyło mnie, żeby wierzyć ludziom takim, jak Garrison, Robert Bilott, Edward Snowden, Jolanta Brzeska czy Przemysław Pasek, i z dystansem podchodzić do wyjaśnień potężnych grup interesów.”

To typowy zabieg budowania autorytetu poprzez identyfikację z rzeczywistymi demaskatorami (whistleblowerami) takimi jak Snowden. Problem polega na tym, że zestawienie rzetelnych demaskatorów z promotorami teorii spiskowych służy legitymizacji tych drugich i rozmyciu granicy między ujawnianiem faktycznych nadużyć a promowaniem niepotwierdzonych teorii.

Konkluzje

Zaczynam całą serię na temat ISO. Analizowane dzisiaj felietony Rafała Górskiego są przykładem zjawiska, które można nazwać “obywatelskim promowaniem teorii spiskowych” – wykorzystywaniem struktur i języka dziennikarstwa obywatelskiego do rozpowszechniania narracji spiskowych.

W tym przypadku mamy do czynienia z tekstami, które:

• Pozornie zachowują obiektywizm poprzez stawianie pytań zamiast twierdzeń
• Stosują precyzyjnie skonstruowane techniki retoryczne typowe dla promocji teorii spiskowych
• Legitymizują alternatywne narracje poprzez selektywne cytowanie autorytetów
• Budują mosty między różnymi teoriami spiskowymi, tworząc wrażenie spójnego systemu

Chciałbym podreślić, że celem tej analizy nie jest ocena faktycznej prawdziwości twierdzeń zawartych w tekstach Górskiego, ale dekonstrukcja retoryki i technik narracyjnych przez niego stosowanych. Sama identyfikacja mechanizmów promocji teorii spiskowych nie stanowi ani potwierdzenia, ani zaprzeczenia oficjalnych ustaleń dotyczących omawianych wydarzeń. Badanie takich mechanizmów jest niezbędne dla rozwoju kompetencji krytycznego odbioru informacji i nie powinno być mylone z legitymizacją analizowanych treści.

W rocznicę katastrofy smoleńskiej warto pamiętać, że krytyczne myślenie nie polega na automatycznym odrzucaniu oficjalnych wyjaśnień, ale na rygorystycznej analizie dostępnych dowodów, świadomości własnych uprzedzeń poznawczych i gotowości do akceptacji złożonych, niejednoznacznych wyjaśnień.

Prawdziwe dziennikarstwo obywatelskie powinno stawiać trudne pytania i kontrolować władzę, ale jednocześnie opierać się na faktach i dowodach, nie na insynuacjach i retorycznych zabiegach. Tylko wtedy może skutecznie pełnić swoją rolę strażnika demokracji.

Źródła

Górski, R. (2022). Kaczyński, Roldós, Torrijos – wypadki lotnicze czy zamachy polityczne?. Tygodnik Spraw Obywatelskich, Nr 121.

Górski, R. (2022). Kto zabił Kennedy’ego? Praktyka spisku. Tygodnik Spraw Obywatelskich, Nr 150.

wikipedia Just Asking Questions" (JAQ; known derisively as “JAQing off”)

• Teorie Spiskowe
• Instytut Spraw Obywatelskich
• Aktywizm